"Mijn moeder is een complotdenker"

Je leest zo het verhaal van een meisje dat vertelt over haar complotdenkende moeder. Tussendoor staan schuingedrukte stukken tekst, deze geven context en zijn gebaseerd op reacties van wetenschapper Joas Wagemakers.
 

“Ik ben 16 jaar en mijn moeder gelooft in complottheorieën.^[1] Ze gelooft bijna alles wat ze leest op Facebook of in WhatsApp-groepen. Soms zijn dat gekke, kleine dingen: zo mocht ik vroeger nooit de koelkast opendoen als ik natte haren had van het douchen, want mijn moeder was ervan overtuigd dat mijn hoofd dan zou vervormen. Ook durfde ik veel drankjes niet te drinken, omdat mijn moeder zei dat ze gemaakt waren van wormen of dat er eitjes van wormen in zaten. Nu ik ouder ben, weet ik dat dit niet waar is, maar mijn moeder is er nog steeds van overtuigd."

[1] We spreken van een complottheorie als mensen ergens een complot of samenzwering in zien, ook als dit aantoonbaar niet het geval is. Wetenschapper Joas Wagemakers maakt de definitie van complottheorie nog iets duidelijker: “Een complottheorie is de aanname dat er meerdere mensen zijn – soms heel veel, soms weinig – die samenwerken met een negatieve bedoeling. Ze willen iets omverwerpen of hebben een eigen, geheime agenda.”

Een complottheorie begint eigenlijk best goed: mensen zijn ergens kritisch over. Het is altijd goed om vragen te stellen en niet zomaar alles aan te nemen. In onze democratie is het heel fijn dat er mensen zijn, die de machthebbers controleren. Er kan namelijk altijd iets misgaan. Joas: “Het wordt pas een probleem, wanneer die kritische houding niet ophoudt op het moment dat er bewijs is dat iets gewoon niet zo is. Het is dan niet langer een kritische houding, maar een dwarse houding. Als veel mensen deze dwarse houding hebben, kan dit de maatschappij ontwrichten.”

Resten van baby's

"Soms heeft mijn moeder aparte ideeën over grotere, belangrijke dingen. Toen ik 13 jaar was, ontdekte ik dat er een HPV-vaccinatie bestaat, die beschermt tegen baarmoederhalskanker. Ik hoorde hierover van meiden in mijn klas, maar wist niet wat het was. Thuisgekomen uit school vroeg ik mijn moeder of ik ook een brief had gekregen om gevaccineerd te worden. Ze had de brief al afgewezen, want ze was ervan overtuigd geraakt dat in dat HPV-vaccin resten zaten van baby’s die door een abortus weggehaald waren bij de moeder. Ik word er nog steeds naar van, als ik daaraan denk. Mijn jongere zusje zou dit jaar de HPV-vaccinatie mogen halen, maar ook nu wil mijn moeder dit niet hebben. Als ik met haar in discussie ga, is de sfeer thuis snel verpest.^[2] Soms probeer ik het gesprek aan te gaan, omdat ik het bijvoorbeeld best belangrijk vind dat mijn zusje die vaccinatie krijgt. Mijn moeder heeft gewoon allerlei vreemde argumenten en ze luistert niet echt naar mij. Vaak ontstaat er dan ruzie. Ik kan daar best verdrietig van worden …"

[2] Als iemand echt een complotdenker is, is het moeilijk om deze persoon te bereiken. Het heeft op een gegeven moment ook geen nut meer om met tegenbewijs te komen. Er is vaak zo veel wantrouwen naar bijvoorbeeld wetenschappers en politieke leiders, dat er niet meer geluisterd wordt naar wat ze zeggen. Joas: “Het werkt beter om vanuit een vriendschap of relatie vragen te stellen. Niet zeggen: ‘Nee, het klopt niet wat jij zegt, want dat bewijzen deze cijfers.’ Stel je eens ‘vragend’ op en vraag waar de ander informatie vandaan haalt en waarop een mening is gebaseerd. Op die manier kan het gebeuren dat de persoon zich realiseert dat de complottheorie inderdaad niet helemaal klopt.” 

Soms ben ik bang dat het erger wordt

"Ik zou niet zeggen dat ze ziek is in haar hoofd, maar mijn moeder vindt het wel heel moeilijk om te luisteren naar anderen. Ik houd echt veel van haar, maar zou zo graag willen dat ze openstaat voor wat ik zeg, en naar me luistert. Ze is en blijft mijn moeder en heeft ook een goede kant: ze is ontzettend verzorgend, kan heerlijk koken, gaat graag met ons op pad, en ik weet dat ze ook echt van me houdt. Vaak vermijd ik de onderwerpen waarover ruzie zou kunnen ontstaan, en zorg ik dat de focus in ons gesprek naar iets anders gaat. Wel ben ik soms bang dat het erger wordt en het steeds moeilijker wordt om mijn moeder te blijven zien.^[3] Ik hoop dat ik later nog steeds zin heb om contact te onderhouden, ondanks haar complotdenken en de ruzies die dat soms veroorzaakt.”

[3] Waarom stoppen sommige mensen met kritisch zijn als er bewijs op tafel komt, maar trekken andere mensen zich hier niets van aan? Met hulp van Joas zijn er vanuit de wetenschap drie factoren te noemen, die ervoor kunnen zorgen dat mensen doorslaan in hun kritische houding.

1. Kennis van zaken
Mensen die geloven in complottheorieën, hebben vaak heel veel kennis van het thema waarover het gaat. De kennis die ze hebben, is echter willekeurig bij elkaar geraapt en niet volledig. Zo zijn veel complottheorieën gebaseerd op incidenten: iemand in de regering maakt bijvoorbeeld een fout of zegt iets verkeerd, en dit incident wordt vervolgens gezien als bewijs dat er een sluw plan is, waaraan veel mensen meewerken. Een complottheorie wordt ook wel beschreven als een te simpele verklaring van een ingewikkelde werkelijkheid. Zo is er vaak veel bewijs dat een complottheorie ontkracht, maar zijn complotdenkers zich helemaal niet bewust van het bestaan van dit bewijs. Dit maakt dat ze conclusies trekken, die niet kloppen.

2. Wantrouwen naar mensen in leidinggevende posities
Vroeger luisterden waarschijnlijk veel meer mensen automatisch naar een dokter of leraar, want hij of zij had een leidinggevende positie en zou het wel weten. Tegenwoordig is dit niet meer zo. Als je pijn hebt in je knie, kun je googelen om een verklaring te vinden voor het ongemak. Het is in deze tijd heel gemakkelijk om kennis te verzamelen, maar het is heel oppervlakkige kennis zonder de opleiding die bijvoorbeeld een arts heeft gehad. Als je alle mensen in leidinggevende posities niet meer vertrouwt, sla je door in je kritische houding.

3. Tunnelvisie
Stel, je kijkt online een video over de maanlanding, waarin wordt gezegd dat deze niet echt gebeurd is (dit is een bekende complottheorie). De volgende video die YouTube aanbeveelt, is ongetwijfeld een video die óók zegt dat de maanlanding in scène is gezet. De tien daaropvolgende video’s ook … Het algoritme van YouTube onthoudt jouw voorkeuren om jou zo lang mogelijk op YouTube te houden. Op deze manier kom je in een ‘informatietunnel’ terecht, die jouw ideeën alleen maar bevestigt. Op een gegeven moment is het lastig om te beseffen dat er nog andere argumenten of bewijzen zijn, omdat je zo diep de spreekwoordelijke tunnel in gereden bent. Ook dit maakt dat een kritische houding verandert in een dwarse houding.

Hoe blijf je weg bij complotdenken?

1. Lees een krant; op papier of online. Journalisten die ervoor opgeleid zijn om allerlei soorten kennis tot zich te nemen, schrijven deze krantenartikelen. Dit is dus echt anders dan nieuws dat via sociale media verspreid wordt. Het betekent niet dat er in de kranten nooit onwaarheden staan, maar het is wel onderzocht en geschreven door mensen die hiervoor opgeleid zijn.

2. Factchecken. Niet alles wat je leest, is waar. Zo simpel is het. Kom je (online) iets tegen, waarover je twijfelt, of wat je wel heel bijzonder vindt? Check het! Klik niet zomaar door naar de volgende YouTube-video die wordt aangeraden, maar bekijk bijvoorbeeld wat de bron is: Is de organisatie of persoon wel een betrouwbare bron? Is de bron onafhankelijk? Hoe komen deze mensen eigenlijk aan hun informatie? Als je jezelf deze vragen stelt, ben je niet zo gemakkelijk meer voor de gek te houden!

3. Tegenbewijs. Is datgene wat jij voorbij ziet komen, gecontroleerd door mensen die ervoor gestudeerd hebben, en zeggen zij dat iets wel of niet waar is? Wees bereid om je mening bij te stellen. Dit vraagt om een beetje flexibiliteit. Hier zijn jongeren in het algemeen een stuk beter in dan ouderen.

Dit artikel is tot stand gekomen met hulp van Joas Wagemakers, universitair hoofddocent aan de Universiteit Utrecht. Joas is coördinator van Theorielab, een project dat betrouwbare informatie over complottheorieën geeft aan docenten op middelbare scholen.  

Het meisje dat vertelt over haar moeder, hebben we persoonlijk gesproken en houden we anoniem. Op de foto zie je iemand anders. Haar gezin staat in contact met Veilig Thuis en de Kinderbescherming.